مجله پژوهش های پنبه ایران
پیاپی 1 (بهار و تابستان 1392)

استفاده از سامانه های کشت مخلوط یکی از راه کارهای استفاده بهینه از منابع محیطی و دستیابی به کشاورزی پایدار است. به منظور تعیین مناسبترین تاریخ و آرایش کاشت در کشت مخلوط پنبه (Gossypium hirsutum L.) و طالبی (Cucumis melo var. Cantalupensis) زیر پوشش پلاستیک در منطقه ابوزیدآباد شهرستان آران و بیدگل استان اصفهان آزمایشی به صورت فاکتوریل در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی در چهار تکرار با استفاده از پنبه رقم ورامین و طالبی رایج در در دو سال اجرا گردید. فاکتور اول شامل سه تاریخ کاشت پنجم، دهم و پانزدهم اسفند و فاکتور دوم شامل چهار الگوی کشت: 1-کاشت روی پشته با فاصله بین ردیفی100 سانتی متر، فاصله بوته روی ردیف طالبی 80 سانتی متر و پنبه 20 سانتی متر، به ترتیب نسبت 3 (پنبه) و 2 (طالبی) 2-کاشت روی پشته با فاصله بین ردیفی 100سانتی متر، فاصله بوته طالبی60 سانتی متر و پنبه 20 سانتی متر، نسبت 2:2 از پنبه و طالبی 3- کشت خالص پنبه (فواصل بین و روی ردیف به ترتیب 75 و 25 سانتی متر) 4-کشت خالص طالبی (فواصل بین و روی ردیف به ترتیب 100 و 25 سانتی متر). نتایج این پژوهش نشان داد الگوی کشت 2:2 در مقایسه با الگوی کشت 3:2 (سه گیاه پنبه و 2 گیاه طالبی) در تمام تاریخ های کشت عملکرد بیشتری (هم طالبی و هم پنبه) تولید نمود. بررسی روند تغییرات نسبت برابری زمین (LER) نیز بیانگر آن است نسبت برابری زمین در هر دو الگوی کشت و برای همه تاریخ های کشت بالاتر از 1 بوده اما الگوی کشت 2:2 در تمام تاریخ های کاشت نسبت به الگوی 3:2 برتری معنی داری داشته است.

هر ساله آفات پنبه باعث خسارت به این محصول شده و در صورت عدم مبارزه می توانند سبب نابودی تمام محصول شوند. از سمپاش های مزرعه ای برای پخش مواد شیمیایی به منظور کنترل انواع مختلف حشرات، عوامل بیماریزای گیاهی و حذف علف های هرز استفاده می گردد. کارآیی سمپاش به تعداد ذرات و پراکندگی آنها در سطح محصول بستگی دارد. از مهمترین عوامل نفوذ ذرات سم به داخل بوته، اندازه ذرات محلول سم می باشد. با توجه به بالا بودن ضریب پراکندگی قطرات سم و بالا بودن مصرف محلول سم در هکتار سمپاش های هیدرولیکی در این طرح از سمپاش های کم مصرف استفاده گردید. همچنین از آنجایی که آفات مکنده پنبه، بخصوص شته و عسلک در سطح زیرین برگ ها و برگ های پائینی بوته ها فعالیت دارند، انواع سمپاش های کم مصرف که توانایی پاشش به این قسمت از گیاه را داشته باشند، مورد بررسی قرار گرفتند. این مطالعه دو ساله در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با 4 تیمار در 4 تکرار در شهرستان گرگان بر روی رقم ساحل انجام گرفت. برای بررسی پاشش سمپاش ها از کاغذهای حساس به آب استفاده گردید. این کاغذها در زیر برگ های بالا، وسط و پائین دو بوته از هر کرت نصب گردید. بررسی های کاغذهای حساس به آب نصب شده در کرت های آزمایشی نشان داد که مناسبترین سمپاش با تاکید بر الگوی پاشش آنها سمپاش اتومایزر مجهز به ابرپاش می باشد.

در مزارع پنبه کشور دشمنان طبیعی متعددی از شکارگرها، انگل ها و عوامل بیماریزا وجود دارند که موجب مرگ و میر در جمعیت آفات پنبه می شوند و جمعیت آنها را به تعادل می رسانند. سن های شکارگر Orius از حشرات مفیدی هستند که می توانند در کنترل برخی از آفات پنبه بویژه تریپس Thrips tabaci (L.)، شته (Glove.)Aphis gossypii و کنه ها موثر باشند. با بازدیدهای هفتگی یک بار از دو مزرعه ثابت پنبه در منطقه گرگان و گنبد و با حرکت زیگزاکی رفت و برگشت در طول این مزارع و در فواصل هر 10 متر با تکاندن یک بوته پنبه ( در مجموع 30 بوته در هر بار نمونه برداری از مزرعه و 30 برگ برای آفات مکنده) در نهایت با شمارش سن های شکارگر در طول زمان های مختلف نمونه برداری، گونه های غالب سن های شکارگر و جمعیت تریپس و شته سبز پنبه شمارش و در جداول مخصوص ثبت و یادداشت گردید. بررسی های انجام شده در طی دو سال نشان می دهد که تعداد چهار گونه سن شکاری تحت عناوین: ) Orius minutus (L.) (Hemiptera، Anthocoridae Orius niger(Wolf.) و Orius albidipennis و همچنین سن شکاری دیگر مانند:Nabis capsiformis (Germar)(Hemiptera، Nabidae) شناسایی شده اند و دارای بیشترین جمعیت در مزارع پنبه استان گلستان داشته اند. گونه غالب سن شکارگر Orius minutes (L.) در مزاع پنبه استان گلستان می باشد. اوج فعالیت جمعیت تریپس از اواخر اردیبهشت تا دهه اول خرداد ماه در منطقه گرگان و از نیمه دوم خرداد تا اوایل تیرماه در منطقه گنبد در مزارع پنبه بوده است. فعالیت جمعیت سن های شکارگر در مزارع پنبه استان گلستان همزمان با فعالیت آفات مکنده نظیر تریپس و شته سبز پنبه از نیمه دوم تیر تا اواخر مرداد ماه دارای اوج فعالیت خود می باشند.

پنبه یکی از محصولات خشک و نیمه خشک ایران است که نیاز آبی زیادی دارد. با توجه به محدودیت منابع آب در ایران، ضرورت دارد روش هایی اتخاذ گردد تا با مصرف آب کمتر محصول قابل قبولی تولید شود. یکی از راه های نیل به این اهداف استفاده از ارقام متحمل به خشکی است. ارقام مختلف متحمل به خشکی از نظر خصوصیات مرفولوژیکی با یکدیگر تفاوت دارند و این امر باعث اختلاف در جذب آفات و خسارت آنها روی این ارقام می شود. بنابراین این بررسی طی سال های 83-1382 در دو آزمایش جداگانه (شاهد و طرح) در ایستگاه تحقیقات پنبه شرق کشور- کاشمر اجرا و 7 رقم متحمل به خشکی در قالب طرح بلوکهای کامل تصادفی از نظر آفات مهم پنبه مقایسه شدند. جهت نمونه برداری از آفات، هر هفته یکبار، از هر کرت 10 بوته بطور تصادفی انتخاب و در هر بوته تعداد سفید بالک پنبه در 3 برگ بالایی، سنک قوزه در داخل غنچه ها، گل ها و قوزه ها و زنجرک پنبه در 3 برگ (بالا، وسط و پایین) شمارش و یادداشت می شد. در پایان داده های حاصله با نرم افزار SAS تجزیه و تحلیل و میانگین ها با آزمون چند دامنه ای دانکن مقایسه شدند. نتایج نشان داد که در بین ارقام مورد مقایسه ارقام 43200 بالاترین و سوپراکرا پایین ترین جذابیت را برای آفات داشتند.

به منظور تعیین دور و عمق مناسب آب آبیاری پنبه در کشت دوم پس از کلزا، آزمایشی طی سال های 1385 و 1386 در ایستگاه تحقیقات پنبه هاشم آباد گرگان در خاکی با بافت لومی رسی سیلتی انجام شد. طرح آزمایشی به صورت کرت های دو بار خرد شده با سه تکرار بود که تیمارهای دور آبیاری پس از70 (T1)، 105 (T2) و140 (T3) میلی متر تبخیر از تشت کلاس A به عنوان کرت اصلی و مقادیر آب 40 (q1)، 80 (q2) و120 (q3) درصد آب تبخیر شده از تشت پس از اعمال ضریب تشت بعنوان کرت فرعی و ارقام ساحل ((c1، 43259 (2c) و43347 (3c) به عنوان کرت فرعی فرعی در نظر گرفته شدند. نتایج تجزیه مرکب دو ساله نشان داد که بین سال ها از نظر عملکرد کل، درصد زودرسی، وزن قوزه و کارآیی مصرف آب اختلاف معنی دار اما از نظر درصد کیل اختلاف معنی دار وجود نداشت. بین تیمارهای دور آبیاری از نظر عملکرد، درصد زودرسی، وزن قوزه،کارآیی مصرف آب و درصد کیل اختلاف معنی دار وجود نداشت اما با دو برابر شدن دور آبیاری، عملکرد 11 درصد کاهش یافت. با کاهش آب آبیاری، عملکرد کاهش یافت بطوری که تیمارهای q1 و q2 نسبت تیمار q3 به ترتیب به میزان 11/3 و 4/5 درصد کاهش عملکرد داشتند. با کاهش آب آبیاری درصد زودرسی، درصد کیل و کارآیی مصرف آب افزایش یافت اما وزن قوزه کاهش یافت. بین ارقام پنبه از نظر عملکرد کل و درصد زودرسی اختلاف معنی دار وجود نداشت اما وزن قوزه در رقم ساحل نسبت به دو رقم دیگر بیشتر بود. ارقام 43347 و ساحل دارای درصد کیل و کارآیی مصرف آب بیشتر نسبت به رقم 43259 بودند. در نهایت با توجه به نتایج حاصل از عملکرد و اجزاء عملکرد پنبه و کارآیی مصرف آب، مناسب ترین تیمار، آبیاری پس از 105 میلی متر تبخیر تجمعی از تشت تبخیر با 80 درصد آب تبخیر شده از تشت و رقم 43347 بود.

پنبه به عنوان دومین محصول متحمل به شوری بعد از جو مطرح است، در جنس Gossypium گونه های دیپلوئید با توجه به منشاء شان تحمل بیشتری نسبت به شوری دارند. به منظور بررسی تنوع ژنتیکی تحمل به شوری در گونه های مختلف زراعی پنبه و جستجو برای یافتن منابع ژنتیکی متحمل 28 رقم از چهار گونه زراعی جنس Gossypium در قالب 4 آزمایش (دو آزمایش در شرایط تنش شوری و دو آزمایش در شرایط غیر تنش) مورد ارزیابی قرار گرفتند. تنوع بالای بین و درون گونه ای برای تحمل به شوری مشاهده گردید، در بین صفات مورد بررسی تنوع ژنتیکی بالا در هر دو سطح پلوئیدی برای صفات K+/Na+ و K+ مشاهده شده ولی دو صفت میزان اسید آمینه پرولین و قند های محلول خصوصا در دیپلوئید ها از تنوع پایینی برخوردار بودند. ارقام گونه G.herbaceumاز تحمل به شوری نسبتا بالایی نسبت به سه گونه دیگر بر خور دارند. ارقام گونه تتراپلوئید G.barbadenseنسبت به شوری حساس تر از سایر گونه ها بوده و به طورکلی ارقامی که بیشترین نسبتK+/Na+را داشتند از عملکرد بالاتری برخوردار بودند. در میان ارقام تتراپلوئید رقم Crema از گونه G.hirsutum با 4884/9 کیلوگرم در هکتار بالاترین عملکرد را در شرایط تنش شوری داشته و در میان دیپلوئید ها سرخه سمنان (G. herbaceum) با 1836/5 کیلوگرم در هکتار دارای بیشترین عملکرد در شرایط تنش شوری بود.

در این تحقیق، تعداد 25 ژنوتیپ مختلف پنبه در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار در دو ایستگاه تحقیقاتی پنبه کشور مورد مقایسه قرار گرفتند تا علاوه بر مطالعه صفات موثر در زودرسی، غربال ژنتیکی گردیده و در صورت دارا بودن صفات مهم اصلاحی از بهترین های آنها جهت جایگزینی و یا برای دورگ گیری ها و ایجاد کلکسیون های ویژه زودرسی استفاده گردند. درطول آزمایش، صفات مختلفی از قبیل عملکرد محصول، درصد زودرسی، تعداد و وزن قوزه، ارتفاع بوته، تعداد شاخه های رویا و زایا، طول بلندترین شاخه رویا، طول شاخه زایای پنجم و طول اولین میانگره مورد یادداشت برداری قرار گرفتند. تجزیه واریانس مرکب صفات، اختلاف معنی داری را بین ژنوتیپ ها از نظر تعداد شاخه رویا، طول بلندترین شاخه رویا، طول اولین میانگره، وزن قوزه، عملکرد و زودرسی نشان داد. براساس مقایسه میانگین، ژنوتیپ های سای اکرا-324، بلغار-539، شیرپان-603، تابلادیلا، شیرپان-539، کرما-111 و چکوروا -1518 از نظر عملکرد کل وش و ژنوتیپ های بلغار-539، شیرپان-539، بلی ایزوار، ب-557، تاشکند-6، شیرپان-603، نازیلی-84 و اولتان از نظر درصد زودرسی در صدر قرار گرفتند که این امر امکان شناسایی و انتخاب ژنوتیپ های زودرس را فراهم می سازد. همچنین صفت زودرسی با وزن قوزه، تعداد شاخه رویا و طول بلندترین شاخه رویا همبستگی منفی، ولی با طول اولین میانگره همبستگی مثبت معنی دار نشان داد. براساس نتایج، متوسط زودرسی کلیه ژنوتیپ های مورد بررسی 56/51 درصد بود، در حالی که میزان زودرسی رقم تجاری ساحل به عنوان شاهد 23/43 درصد و در مورد زودرس ترین ژنوتیپ 82/18 درصد برآورد گردید. بنابراین انتظار می رود از طریق سلکسیون ژنوتیپ های زودرس بتوان زودرسی پنبه را تا 25 درصد افزایش داد.

زنجرکها از شیره گیاهی تغذیه می کنند. آنها علاوه بر تضعیف گیاه میزبان، در انتقال بیماری های مهم ویروسی (توسط بعضی گونه ها) نقش دارند. زنجرک های خانواده Cicadellidae حشراتی کوچک به طول 2-7 میلی متر بوده و دارای اشکال و اندازه های متعددی هستند. صفت بارز این خانواده، وجود یک یا چند ردیف خار کوچک روی ساق پای عقب می باشد. در این تحقیق برای تعیین پراکنش و درصد فراوانی زنجرکها در مزارع پنبه استان گلستان، چند نقطه ثابت و متغیر برای نمونه برداری انتخاب گردیدند. با دو روش تور زدن و تکان دادن 25 بوته تصادفی در داخل تور حشره گیری به قطر 90 سانتیمتر، نمونه برداری از مرحله 8 برگی تا مرحله برداشت انجام شد. در آزمایشگاه نمونه های جمع آوری شده، براساس شکل ظاهری (مرفولوژی) تفکیک شده و به هر یک شماره داده شد. نمونه ها پس از ارسال به مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان فارس شناسایی شدند. در مدت 2 سال نمونه برداری (80-1379) از مزارع مختلف پنبه استان گلستان، از 3 زیر خانواده Cicadellidae 7 گونه جمع آوری و تعداد 5 عدد از آنها به شرح ذیل در حد گونه شناسایی شدند.
(Austrogallia sinuata (Mulsant& Rey، 1855 Empoasca meridiana Zachvatkin،1946 Euscelis alisius Ribaut، 1952 Exitiamus sp Macrosteles sp (Neoaliturus(Circulifer) opacipennis (Lethierry 1876 (Psammotettix striatus (Linnaeus، 1778 در بین نمونه های جمع آوری شده، زنجرک (Circulifer opacipennis) با 21/88 درصد فراوانی، گونه غالب بود و از نظر پراکنش در اکثر مزارع مختلف پنبه میان دشت و کوهپایه دیده می شود.